کودک فیلسوف

کتاب لیلا؛ کودک فیلسوف که زمستان 1389 توسط سعید ناجی و با همکاری زهره صادقی ابدی و رومینا سادات کرمانی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در یازده فصل و بیست و نه قسمت به چاپ رسیده است، اولین کتاب کار برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان است که برای کودکان و نوجوانان ایرانی نوشته شده است.
نگارنده در مقدمه این کتاب درباره لزوم تدوین چنین کتابی می نویسد:« برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان« اساساً به این منظور طراحی شده است که تفکر درست، همانند ریاضی و خواندن و نوشتن، از دوران کودکی به افراد آموزش داده شود. این برنامه با نقد نظریه های رایج آموزش و پرورش، نظام متفاوت و جدیدی را برای تعلیم و تربیت شهروندان پیشنهاد می کند. در این نظام جدید، کتاب ها و شیوه های تدریس به همراه شکل کلاس، تغییری اساسی پیدا می کند... [ این ] کتابها به شیوه داستانی نوشته می شوند و برای هر داستان یک کتاب راهنما هم تدارک دیده می شوند». مباحث آثاری که در حوزه فلسفه برای کودکان و نوجوانان نوشته می شوند،‌ به موضوعات زندگی روزمره نزدیکند؛ چرا که این روش به خوبی ذهن کودکان را با مسائل اطرافشان درگیر می کند.
این گونه داستان ها به گونه ای طراحی می شوند که روحیه جستجو، پرسشگری و کشف فلسفی را در کودکان برانگیزند. در حقیقت این داستان ها نقش محرک اصلی مباحث کلاس را بازی می کنند و پس از آن مربی با طرح پرسش به کودکان نشان می دهد که چطور خودشان می توانند درباره مسائل به کندوکاو فلسفی بپردازند.
لیلا، کودک فیلسوف با هدف تدوین داستان هایی برای استفاده در حلقه کندوکاوهای فلسفی بوده است، این اثر و به عبارت دقیق تر این داستان به شکلی تدوین شده است که با فرهنگ ایرانی متناسب باشد و مسائل و موضوع های مطرح شده در آن برای دانش آموزان ایرانی ملموس شود.
مهم ترین برتری این کتاب نسبت به دیگر مجموعه داستان های فکری موجود در بازار آن است که قهرمانان این کتاب از جنس کودکان ایرانی هستند، در همان فضا و مکان زندگی می کنند و دغدغه های مشابهی دارند. شخصیت ها، گفت و گوها، نام ها و موقعیت ها ایرانی است و موضوعات مطرح شده مربوط به زندگی، فضای بشری و درگیری های اخلاقی است که شخصیت های داستان با آن روبرو هستند.
داستان لیلا که خود اقتباسی بومی از لیزا(Lisa)نوشته متیو لیپمن(Matthew Li[man)، بنیانگذار آموزش فلسفه به کودکان و نوجوانان است، چنین هدفی دارد. کتاب لیزا نیز پیشتر توسط حمیده بحرینی و در گروه فبک پژوهشگاه ترجمه شده و به چاپ رسیده است. این مجموعه داستان به معلمان ایرانی کمک می کند تا در کلاس درس حلقه های کندوکاو فلسفی ایجاد کرده و به کودکان کمک کنند تا فکر کردن را یاد بگیرند. تمامی ساختارهای کتاب « لیزا» در «لیلا» تغییر کرده اند و داستان های آن در تهران و کلاس های مدارس رخ می دهند.
این داستان های دنباله دار برای نوجوانان 14-16 ساله طرح شده است و مسائل اخلاقی از قبیل حقوق حیوانات، حقوق انسان ها و کودکان و مسائل مربوط به آنها را مورد کندوکاو قرار می دهد. این داستان ها به گونه ای نوشته شده اند که هم ذات پنداری خوانندگان را برانگیخته و آنها را در بررسی و کندوکاو مسائل مورد بحث شرکت دهند.
سعید ناجی، نویسنده کتاب لیلا در مقدمه این کتاب نوید چاپ داستان های اقتباسی از متون ادب فارسی نظیر کلیله و دمنه، مثنوی و قصه های ملانصرالدین را در آینده نزدیک به خوانندگان می دهد که می تواند مکمل خوبی برای کتاب حاضر در آموزش تفکر به کودکان ایرانی باشد. متیو لیپمن، استاد فقید دانشگاه مونت کلر( Montclair) امریکا، به درستی دریافته بود که دانشجویان یاد نگرفته اند که فکر کنند او، پس از بررسی های بسیار،‌ برای حل این مشکل به آموزش فلسفیدن از سنین کودکی و نوجوانی روی آورد. به نظر او آموزش فلسفیدن، استدلال و تفکر مهارتی است که بایستی از دوران کودکی در مدارس آموخته شود تا بتواند به عنوان یک مهارت در سنین بالاتر درونی شده و به کمک جامعه بیاید. با معرفی این برنامه، او توانست فلسفه را که به حفظ طوطی وار تاریخ نظریات فلسفی تبدیل شده بود- از کنج دانشکده های ادبیات و گروه های فلسفه دانشگاه به میان مردم یا به عبارت دقیق تر به میان کودکان بیاورد. او انقلابی نو در تعلیم و تربیت به وجود آورد و فلسفه و تعلیم و تربیت را، که با هم بیگانه بودند، با هم پیوند داد.
در این برنامه، داستان به عنوان ابزار این برنامه متناسب با ذهن کودک انتخاب می شود. زیرا که درک داستان یکی از ابتدایی ترین استعدادهایی است که در کودک شکفته می شود. این داستان ها به گفته لیپمن دارای سه ویژگی عمده هستند:«1. غنای ادبی، 2. تناسب روانشناختی با روان کودک و 3. غنای فلسفی». این ویژگی ها به خوانندگان کودک و نوجوان داستان ها کمک می کند با علاقه و اشتیاق داستان هایی را که برایشان قابل درک است دنبال کنند و درباره مسائل مطرح شده در آنها بیندیشند.
برای استفاده از این داستان ها در برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان، شاگردان کلاس در حلقه ای دور هم می نشینند و هرکدام بخشی از داستان را با صدای بلند می خوانند. سپس مربی از آنها می خواهد که درباره ابهام ها یا مطالب جالب داستان صحبت کنند و سؤال بپرسند. این پرسش ها و نظرات به علاوه نام دانش آموزان و شماره صفحه و پاراگراف روی تخته کلاس درج می شوند. سپس مربی آموزش دیده و متبحر در فلسفه برای کودکان و نوجوانان به کودکان کمک می کند تا خود بیاندیشند و به کندوکاو موضوع مورد بحث بپردازند. همان طور که گفته شد در این برنامه نقش معلم تسهیل کننده و راهنما است و نه دیکته کننده و آموزگار. از این رو است که کودکان و معلم در کلاس در جای یکسان می نشینند و کسی بر دیگری برتری ندارد. در چنین کلاسی همه کودکان نقش فعال دارند و حفظ کردن طوطی وار نکات جایی ندارد.
امروزه بازار نشر و خرید کتاب های فلسفه برای کودکان بسیار گرم است و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کتاب های متعدد و مفیدی در این زمینه به چاپ رسانده است. از آن جمله می توان به لیزا؛ کودکی در مدرسه، زیبایی شناسی ادبیات کودک، کندوکاو فلسفی با کودکان، داستان های فکری، ارتباط با کودکان از طریق داستان می توان اشاره کرد و گفته می شود که تا سال آینده شمار این کتاب ها چند برابر خواهد شد.
گرچه ظاهر این دست کتاب ها، که غالباً از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به طبع می رسند، برای موضوع و مخاطب خاص آنها، کمی خشک و بی روح به نظر برسد، اما محتوای داستان ها بسیار جذاب و پویا است و شاید با تجدیدنظر ناشر محترم، توجه خوانندگان بدان ها دوچندان شود.
این گونه است که برنامه فلسفه برای کودکان و نوجوانان به سمت آموزش تفکر به کودکان و نوجوانان پیش می رود و سعی در ایجاد جامعه ای متفکر، منطقی و در یک کلام آرمانی دارد و با انتشار این کتاب به تحقق ایده هایش یک گام نزدیک تر شده است.
منبع: نشریه کتاب ماه فلسفه، شماره 62.